Mbi neandertalët ka dy teori:

Teoria Shumërajonale

Sipas teorisë Shumërajonale të gjithë sojet e njerëzve që prej dy miljonë vjetësh i përkasin të njëjtit njeri, atij Homo sapiens (njeriut modern). Ky njeri shtegtoi nga Afrika për në Europë dhe Azi. Kështu në rajone të ndryshme u formuan popuj të ndryshëm por që u ndërthurën shpesh me njëri-tjetrin. Për përkrahësit e kësaj teorie neandertalët janë vetëm një popull rajonal, ata nuk janë shfarosur dhe gjenet e tyre kanë mbijetuar edhe sot e kësaj dite tek europianët.

Teoria "Prej-nga-Afrika"

Sipas teorisë "Prej-Afrikës" (Out-of-Africa) në dy miljon vitet e fundit ka pasur soje të ndryshme njerëzish të cilët janë shfarosur përveç se njeriut modern.
Para 1,5 deri 2 miljonë vjetësh më parë u shpërngul një popull i hershëm nga Afrika i njohur si Homo erectus (erektus). Prej tyre lindën në mijëvjeçarët që pasuan soje të reja njerëzish. Një prej të cilëve ishin neandertalët, të cilët kanë egzistuar që para më tepër se 300 000 vjetëve nga dita e sotme.

Vetëm 200 000 vjet më parë nga dita e sotme u zhvillua në Afrikë një soj tjetër njeriu i cili nisi ta lërë këtë kontinent 100 000 vjet më parë nga dita e sotme dhe të shpërndahej nëpër rruzullin tokësor. Ndërkohë që ky njeri, që u quajt njeriu modern, e zgjeronte hapësirën e tij të jetesës, sojet e tjera të njerëzve që jetonin prej kohësh në Europë dhe Azi nisën të zhdukeshin në përgjithësi.
Nuk dihet nëse sojet e njerëzve të lashtë, si neandertalët, ishin të kërcënuar për t'u shfarosur që përpara mbërritjes së njeriut modern apo u konkuruan nga ky i fundit duke u zhdukur që para rreth 30 000 vjetësh nga dita e sotme - kjo periudhë ishte ajo e fundit ku në rruzullin tokësor gjendeshin njëkohësisht dy soje njerëzish. Nuk ka fakte që të mund të jenë bërë vrasje masive ndaj neandertalëve.

Neandertalët jetonin në grupe të vogla që ishin tepër larg njëri-tjetrit dhe e kishin numrin e lindjeve më të vogël se atë të vdekjeve. Ata e kishin gjithashtu gjithnjë e më të vështirë të gjenin ushqim dhe ujë. Neandertalët e fundit jetonin në brigjet e oqeanit Atlantik, Spanjë dhe Kroaci.

Teoria "Jashtë-prej-Afrikës" ka fituar gjithjë e më tepër përkrahës vitet e fundit. Kjo teori gjen përkrahje edhe në analizat gjenetike.
Nga analiza e DNA-së del se neandertalët nuk ishin stërgjyshërit tanë por një degë më vete në pemën e humanoidëve. Biologët e molekulave janë të mendimit se nuk ka pasur ndonjë ndërthurje midis neandertalëve dhe njeriut modern pasi dallimet në kodin gjenetik janë shumë të mëdha.
Mirëpo disa ekspertë që janë mbështetur në gjetjen e një një skeleti 25 000 vjeçar të një fëmije në Portugali tregojnë sesi neandertalët dhe njeriu modern kanë arritur të kryqëzohen ndërmjet tyre dhe të lindin fëmijë.
Studiues të Oxford-it (Oksfordit) kanë dalur kohët e fundit me një teori sipas të cilës gjeni që jep kombinimin klasik: flokë të kuq dhe lëkurë të bardhë me quka, mund të jetë 100 000 vjet i vjetër dhe mendohet të jetë trashëguar pikërisht nga njeriu neandertal.

Tiparet e neandertalit

Neandertalët nuk ishin të shpërndarë në të gjithë botën por jetonin kryesisht në Europë, Lindjen e Mesme dhe disa pjesë të Azizë Qendrore.
Për herë të parë mbetjet e një neandertali u zbuluan në vitin 1865 pranë Düsseldorf-it në Gjermani.

Neandertalët ishin të shkurtër, të fuqishëm dhe shumë muskulozë.
Këto tipare ishin përshtatje ndaj kushteve të vështira të periudhës akullnajore në të cilën jetonin. Duke qenë të shkurtër edhe trupi kishte një sipërfaqje më të vogël, pra iu humbiste jashtë më pak energji.
Meshkujt neandertalë në Europë ishin mesatarisht 169 cm të gjatë, ndërsa femrat 155 cm.
Meshkujt peshonin rreth 80 kg ndërsa gratë 60-65 kg. Shkaku që peshonin kaq tepër ishin muskujt e tyre të fuqishëm dhe kockat e trasha, ndonëse tepër të shkurtra.
Trupi i tyre ishte i fuqishëm dhe në gjendje të mbante pesha të rënda. Kockat e duarve ishin shumë më të forta se tonat, çfarë të bën të mendosh, se mund të shtrëngonin fort diçka.

Ajo që të bënte më tepër përshtypje në fytyrën e një neandertali ishte hunda tepër e madhe, ndoshta kështu ajri i ftohtë i periudhës së akullnajave arrinte të ngrohej më parë se të futej brenda në trup.

Deri më sot mendohej se neandertalët ishin qenie primitive, përbindsha të pazemër, ecnin të përkulur si shimpazetë apo orang-utan-ët, të shëmtuar dhe tepër torollakë.
Por dijet e reja të fituara mbi ketë krijesë e kanë ndryshuar këtë imazh. Ata ecnin me kurrizin drejtë si ne dhe ishin gjuetarë të zotë të cilët përdornin armë të stërholluara, të përshtatura mirë periudhës së akullnajave në të cilën jetonin. Ata kishin arritur të zhvillonin gjuhën e tyre dhe i varrosnin të vdekurit, çfarë do të thotë se ata - sikurse ne, njeriu modern - mund të mendonin me simbole. Neandertalët kujdeseshin për më të vjetrit.
Truri i neandertalëve ndonëse kishte formë tjetër, nuk ishte më i vogël se ai i njeriut cromagnon (kromanjon) - paraardhësve tanë - por këta të fundit mendonin dhe vepronin ndryshe nga të parët. Njerëzit cromagnon jetonin në grupe të mëdha dhe bashkëpunonin me njëri-tjetrin. Ata kishin një gjuhë më të përparuar, shkëmbenin dituritë me njëri-tjetrin dhe mund të shumoheshin më lehtë.

Njeriu modern që shtegtoi për në Europën e neadertalëve ka jetuar përkrah këtyre të fundit për një kohë të gjatë. Dhe ndoshta ishte pikërisht takimi me neadertalët ai që pasqyrohet në përrallat e lashta mbi gjigandët dhe magjistarët biles edhe tek vetë këngët shqiptare mbi kreshnikët si Muji e Halili, Gjergj Elez Alija, Omeri i Mujit. Vendet mbi të cilat flasin këto këngë ndodhen sot në tokat e ish-Jugosllavisë.