Materia e errėt ėshtė njė nga gjėegjėzat mė tė mėdha tė astrofizikės sė sotme me tė cilėn merren shumė dijetarė tė lėmenjve tė ndryshme tė fizikės. Kjo lėndė e errėt tėrhoqi vėmendjen e astrofizikantėve kur u bė e mundur matja e lėvizjes sė ndarjeve tė masave pėrbrenda grumbujve galaktikė me boshllėqe tė mėdha mes tyre.
Doli se lėvizja e tyre mund tė shpjegohej vetėm duke futur njė masė shtesė, e cila nuk ėshtė e pranishme nė yjet e vėzhgueshme. Por nga se duhej tė ishte e pėrbėrė kjo lėndė e panjohur, e cila me sa duket pėrbėn mė tepėr se 90 pėrqind tė masės sė pėrgjithshme tė Gjithėsisė, e cila e rrėfen veten pėrmes forcės sė vet gravitacionale, dhe pėrveē kėsaj nuk hyn nė ndikim tė ndėrsjelltė me dritėn apo materie tjetėr ?
Propozimet dhe shenjat na i jep fizika e grimcave elementare, e cila merret me ndikimin e ndėrsjelltė tė grimcave dhe shkėmbimin e forcave. Kėshtu nė pėrputhje me teoritė ekzistuese, mund tė bėhej fjala pėr grimca tė shumta nė numėr tė cilat komunikojnė vetėm shumė dobėt me pjesėn tjetėr tė botės.
Kėtoj lloj grimcash njihen si grimca WIMP (weakly interacting massive particles). Fizikantėt kanė gjetur edhe grimca qė sillen si neutrino. Mirėpo neutrino ėshtė tepėr e lehtė kėshtu qė kjo nuk mund tė jetė vetė pėrgjegjėse pėr "lėndėn e errėt". Njė mėnyrė pėr t'u rėnė nė gjurmė grimcave WIMP qėndron nė ndikimin e ndėrsjelltė me kundėgrimcat e tyre, qenien e tė cilave e lejon fizika e grimcave elementare dhe tė cilat gjinden pėr tė gjitha grimcat elementare tė njohura derimėtani.
Kėshtu antiprotoni ėshtė kundėrgrimca e protonit ose pozitroni kundėrgrimca e elektronit. Kur kėto dy grimca vijnė pranė njėra-tjetrės, masat e tyre shndėrrohen nė energji. Procese tė kėtij lloji shfrytėzohen sot nė pėrdorime tepėr praktike si nė diagnostikimet mjekėsore. Kur grimca WIMP do tė prekė kundėrgrimcėn e vet atėherė do tė priteshin procese tė tilla tė ngjashme. Pasoja do tė ishte midis tė tjerash prodhimi i antiprotoneve si dhe pozitroneve, tė cilat duhet tė gjindeshin tė shumėfishuara nė rrezatimin galaktik grimcash.
Pėrgatiti :
Alvin Ekmekēiu
Burimi: Die Dunkle Materie/3sat/nano
Vė re! Ky shkrim nuk lejohet tė kopjohet dhe tė pėrdoret pėr qėllime komerciale (fitimprurėse). Mbi lejet e pėrdorimit tė shkrimeve tė © Rruzull.net lexo kėtu.
|