Platoni hartoi në vitin 350 p.e.s. dy shkrime filozofike: dialogun e Timaios dhe të Kritias.

Në të dyja këto vepra ai përmend një qytetërim enigmatik të quajtur Atlantis i cili në atë pikë kohe tregohej të kishte qenë zhytur në mjegullën e historisë dhe nën vërshimin e dallgëve të detit që prej 9 000 vjetësh.

Sipas Platonit dhe mitologjisë greke, një ditë perënditë ndanë Botën në mes tyre. Poseidonit i ra një grup ishujsh shumë më përtej Shtyllave të Herkulit ( kështu thirrej në lashtësi ngushtica e Gjibraltarit ), pra jashtë botës helenistike. Djali i tij më i madh Atlas'i sundonte si mbret. Nëntë djemtë e tjerë qeverisnin në nëntë rrethe dhe disa ishuj të caktuara që në fillim. Mbretëria kishte një shtrirje që ishte më e madhe se shtrirja e Libisë dhe Azisë së bashku. Me kalimin e kohës u ngrit një shtet që nga ana kulturore dhe ushtarake nuk kishte shoq, Atlantis'i.

Pallati me kupolë të artë i mbretit (rindërtim sipas përshkrimit të Platonit)

Mbreti banonte në një Pallat luksoz të stolisur në argjend dhe ar, i cili ishte i rrethuar nga sistem bashkëqendror sipërfaqesh toke dhe uji. Një kanal - rreth 10 kilometra i gjatë, 30 metra i thellë dhe 90 metra i gjërë - lidhte këtë kryeqendër me detin e hapur. Hendeqe uji të mbuluar me çati, në të cilat mund të lundronin triremat (anije trekatëshe të shtyra me rrema), çanin përmes sipërfaqes tokësore në brendësi të qytetit.

Në një liman të vendosur artificialisht ankorohej një flotë prej 1200 anijesh luftarake. Në tokë kishte në gatishmëri armë prej bronzi dhe karroca luftarake.

Plani i rindërtuar i kryeqendrës (figura atlantia.de)

Në qendër të Atlantis'it qëndronte një tempull madhështor i Poseidonit. Përqark tij ishin renditur lagjet e veçanta në formë rrethi, të lidhura me njëra-tjetrën përmes urash, secila prej të cilave ishte e mbrojtur prej kullash dhe portash. Pjesa më e madhe e shtëpive ishte e ndërtuar prej guri natyror, në gjendjen që hasej në ishull. Një mur i jashtëm rrethonte tërë qytetin. Përbrenda fortifikatës së qytetit kishte edhe dy mure të tjerë rrethues që mbronin qendrën e qytetit.

Atlantët duhet të kishin arritur një nivel të lartë zejtarie dhe teknike sidomos përsa i përket përftimit dhe përpunimit të metaleve. Me sa duket kjo popullatë ishullore kishte në zotërim rezerva të mëdha trupash xeherori ose sillte një numër tepër të madh të tij prej vendesh të tjera.

Muri i jashtëm i qytetit ishte i veshur i tëri në bakër ndërsa i dyti mbuluar në kallaj. Muri i tretë dëshmonte të kishte një kore prej oreikalkosi, një lloj metali i panjohur sot për sot, i cili rrezatonte si zjarr bubulak. Ky metal çmohej si i dyti për nga vlera, pas arit, dhe mundej të nxirrej në shumë anë të ishullit.

Pasardhësit e Atlasit sunduan për një periudhë të gjatë kohe, në mënyrë të përmbajtur dhe me ndershmëri. Por brez pas brezi u larguan gjithnjë e më tepër nga modeli i tyre i përkryer hyjnor, lakmonin gjithnjë e më tepër pas pasurisë dhe pushtetit. Platoni flet gjithashtu mbi një luftë që kishte ndodhur një herë e një kohë midis Athinës dhe Atlantis'it. Kështu Zeusi vendosi një ditë t'i gatiste fundin kësaj shthurjeje dhe t'i dënonte atlantët.

Mu këtu ndërpritet rrëfimi i Platonit në Dialogun e Kritias. Por ama fati i ishullit del qartë nga shënimet në Dialogun e Timaios: Në vetëm një ditë dhe një natë u fundos Atlantis'i prej tërmetesh dhe vërshimesh të detit.

Tragë të ndërthurura.

Filozofi Platon (427-347 p.e.s.)

Tërë sa më sipër ia kishte treguar Platonit xhaxhai i tij Kritias i cili nga ana e tij kishte thënë se historinë e Atlantis'it e kishte mësuar kur kishte qenë 9 vjeç nga gjyshi i tij 90-vjeçar. Ky i fundit e kishte marrë vesh këtë histori nga i ati i tij, Dropides, që kishte qenë shok i ligjvënësit athinas Solon ( 640-559 p.e.s.). Solon'i e kishte marrë vesh këtë histori gjatë një udhëtimi për në Sais, kryeqyteti i atëhershëm i Egjiptit të Poshtëm. Biles ai kishte shkruar edhe një kopje të tij atje. Prifti dhe njëkohësisht shkresëtari i tempullit Soncis ia kishte mundësuar këtij përkthimin.

Që prej kohës së Aristoteles ( 384 - 322 p.e.s. ) mendimet mbi nëse tregimi mbi Atlantis të çon vërtetë tek ndodhi që kanë gjetur vend apo jo, janë ndarë thellë nga njëri-tjetri. Aristoteles e mban tregimin e Platonit për një trillim, si mënyrë për të sqaruar përfytyrimin e këtij mbi shtetin e përkryer. Por pjesa më e madhe e shkrimtarëve të lashtësisë nuk janë të këtij mendimi.

Të paktën burimin egjiptian duket ta konfirmojë filozofi Proklos ( 4 e.s. ). Ai mëtonte se filozofi Krantor nga Soloi kishte pasur mundësinë që 100 vjet pas vdekjes së Platonit të shihte me sytë e tij në Sais të njëjtin reportazh, që dikur ia kishin vënë në dispozicion edhe Solon'it. Vetë Platoni e ka theksuar disa herë që përshkrimi i tij mbi Atlantis është i vërtetë.

Ndonëse ky rrëfim ishte tepër magjepsës, interesimi i bashkëkohësve të Platonit mbi këtë perandori ogurzezë mbetet i paktë. Njohuria mbi Atlantis'in humbi dalëngadalë në harresë. Vetëm zbulimi i Botës së Re zgjoi kujtimin mbi qytetërimin e shuar. Prania e indianëve e vuri kishën e periudhës së Rilindjes përballë një vështirësie në shpjegim; Nga kishin dalur banorët e Amerikës ? Ata nuk përmenden në Bibël.

Për të gjitha këto vende është pandehur se aty ndodhej Atlantis.

Njerëzit e letrave bëjnë gara me njëri-tjetrin duke dalur me teori gjithnjë e më të pashoqe. Ata i pandehin indianët të jenë njëri prej dhjetë fiseve të humbura të Izraelit. Ata spekulojnë mbi lundrime trojanësh apo fenikasish. Megjithatë shumë vetë besojnë që indianët e Amerikës janë pasardhës të popullit të zhdukur të atlantëve.

Që nga ajo kohë e deri më sot Atlantis është në gojën e të gjithëve. Asnjë gojëdhanë tjetër nuk duket të na shfaqet në mënyrë të përsëritur në kaq shumë variacione në libra faktesh, romane apo tregimesh të vizatuara, në këngë apo filma të Hollywood'it (Hollivudit).

Po kështu, publikuesi me origjinë shqiptare James Pandeli, i cili ka studiuar historinë e popullit ilir, më tregon përgjatë një letërkëmbimi, se si ai sheh tek fjalët Atlas dhe Atlantis fjalën shqipe atë (baba).