Ėshtė e vėshtirė pėr ne tė pranojmė idenė e dimensioneve shtesė pasi kur pėrpiqemi tė pėrfytyrojmė qoftė edhe njė dimension tė vetėm tė shtuar nė hapėsirė - jo mė gjashtė apo shtatė - na bllokohet truri.
Pėrfytyro, pėr shembull, se ndodhesh nė qendėr tė njė sfere bosh. Largėsia midis teje dhe secilės pikė tė sipėrfaqes sė sferės ėshtė e barabartė. Tani, pėrpiqu tė lėvizėsh nė njė drejtim qė tė lejon tė largohesh nga tė gjitha pikat e sipėrfaqes sė sferės duke ruajtur largėsinė e barabartė prej tyre. Se bėn dot. Nuk mund tė shkosh askund - askund me sa dimė ne tė paktėn.
Vijon nga Nė pėrfytyrim tė dimensioneve tė tjera; nga 2-D nė 3-D
Katrori nė Rrafshinė do tė kishte tė njėjtėn andrallė po tė kishte qenė nė mesin e njė rrethi. Ai nuk mund tė jetė nė qendėr tė njė rrethi dhe tė lėvizė nė njė drejtim qė e lejon tė mbajė largėsinė e barabartė nga secila pikė e perimetrit tė rrethit - nė mos lėviztė pėrgjatė njė dimensioni tė tretė. Pėr fat tė keq, ne nuk kemi njė korrespondues tė sferės tre-dimensionale tė Abbott'it qė tė na tregonte rrugėn pėr tek dimensioni i katėrt. (Nė matematikė, veprimet me mė tepėr se 3 dimensione nuk pėrbėjnė ndonjė problem).
Po pėr rastin e 10-D ?
Nė vitin 1919, mathematekani polak Theodor Kaluza parashtroi se prania e njė dimensioni tė katėrt mund tė lejonte lidhjen e Relativititetit tė Pėrgjithshėm me Teorinė Elektromagnetike. Ideja, mė vonė e stėrholluar nga mathematikani suedez Oskar Klein, qėndronte nė atė qė hapėsira ishte e pėrbėrė nga si dimensionet e shtrirjes ashtu edhe tė spėrdredhjes.
(fig. Nova) Rrathėt pėrfaqėsojnė njė dimension shtesė tė hapėsirės qė ėshtė spėrdredhur pėrbrenda secilės pikė tė hapėsirės 3-dimensionale qė njohim ne
|
Dimensionet e shtrirjes janė tre dimensionet hapėsinore qė njohim, ndėrsa dimensioni i spėrdredhur gjendet thellė pėrbrenda dimensioneve tė shtrirjes dhe mund tė pėrfytyrohet si njė rreth. Eksperimentet treguan mė vonė se dimensioni i spėrdredhur i Kaluza's dhe Klein'it nuk bashkonte Relativitetin e Pėrgjithshėm me Teorinė e Elektromagnetizmit si ē'ishte menduar nė fillim, por disa dhjetėvjeēarė mė vonė, teoricienėt e Fillit e gjetėn kėtė ide tė dobishme, biles tė domosdoshme.
Mathematika e pėrdorur nė Teorinė e Lartėfillit kėrkon tė paktėn 10 dimensione. Kjo do tė thotė se nė mėnyrė qė ekuacionet qė pėrshkruajnė Teorinė e Lartėfillit tė nisin tė funksionojnė - qė ekuacionet tė lidhin Relativitetin e Pėrgjithshėm me Mekanikėn Kuantike, tė shpjegojnė natyrėn e grimcave, tė bashkojnė forcat, e kėshtu mė tej - atyre u duhet tė vėnė nė pėrdorim dimensionet shtesė. Kėto dimensione, sipas asaj qė besojnė teoricienėt e Fillit, janė mbėshtjellur brenda hapėsirės sė spėrdredhur tė pėrshkruar qė mė parė nga Kaluza dhe Klein.
Pėr tė zgjeruar hapėsirėn e spėrdredhur nė mėnyrė qė tė pėrfshijmė kėto dimensione tė shtuara, pėrfytyro rrathėt e Kaluza's dhe Klein'it tė zėvendėsuara me sfera. Nė vend tė njė dimensioni shtesė kemi dy nėse marrim parasysh vetėm sipėrfaqet e sferave dhe tre nėse marrim parasysh edhe hapėsirėn pėrbrenda sferės. Kėshtu, deri tani mbėrrijmė nė gjashtė dimensione.
Ka dalur nė pah se pėrpara se tė ekzistonte Teoria e Lartėfillit, dy mathematikanė, Eugenio Calabi i Universitetit tė Pennsylvania's (shqipt. Pensillvenia) dhe Shing-Tung Yau i Universitetit Harvard, kanė pėrshkruar disa kallėpė gjashtė-dimensionalė qė teoricienėt e Lartėfillit thonė se plotėsojnė kushtet pėr ato lloje strukturash qė kėrkojnė ekuacionet e tyre.
(fig. Nova) Kallėpėt 6-dimensionalė tė Calabi't dhe Yaus'sė.
|
Nėse zėvendėsojmė sferat nė hapėsirėn e spėrdredhur me kėto kallėpė, na bėhen 10 dimensione; tre hapėsinore, plus gjashtė tė kallėpėve tė Calabi 't dhe Yau'sė, plus njė tė kohės.
Edhe nėse Teoria e Lartėfillit del tė jetė e vėrtetė, mund tė mos arrijmė kurrė tė gjejmė njė shpjegim apo pėrfaqėsim pamor tė dimensioneve mė tė larta qė do tė kėnaqte plotėsisht mendjen e njeriut. Jo, pėr sa kohė njė gjallesė katėr-dimensionale nuk do tė na nxirrte nga Hapėsina jonė tre-dimensionale pėr tė na dhėnė njė vėshtrim tė botės nga kėndvėshtrimi i saj.
Pėrgatiti :
Alvin Ekmekēiu
Burimi: amerikanja Nova
Vė re! Ky shkrim nuk lejohet tė kopjohet dhe tė pėrdoret pėr qėllime komerciale (fitimprurėse). Mbi lejet e pėrdorimit tė shkrimeve tė © Rruzull.net lexo kėtu.
|